آزادی اظهار عقیده از منظر عقل از اوّلیّات حقوق انسان به حساب میآید. و این شبیه آزادی انسان در انتخاب شکل حیات شخصی و اداره شؤون خاصه اوست، لکن به شرط اینکه معارض با حقوق دیگران نباشد؛ زیرا اینگونه آزادی منجرّ به تبادل افکار و نمو آن میشود و در نتیجه انسان به فکر صحیح میرسد.
در عین اینکه عقل دعوت به حرّیت تظاهر به عقیده میکند، از طرفی هم تصحیح عقاید باطل را واجب میشمارد؛ زیرا عقیده اساس هر عمل است، و عقیده اشتباه و باطل است که مجتمع اسلامی را به فساد و فروپاشی میکشاند. مقابله با عقاید فاسد در حقیقت گامی در راه آزادی فکر است.
عقل، اقدام بر تصحیح عقاید دیگران را امری ضروری و واجب میداند و از آنجا که تصحیح عقاید با زور و اجبار ممکن نیست لذا راه برای رسیدن به این هدف را تنویر افکار و هدایت آنها به عقاید صحیح میداند. ولی اگر فرد یا افرادی از این عمل جلوگیری کردند راهی جز آن نیست که با قوّت و قهر و غلبه مانع سعادت مردم را بر کنار زنند تا راه برای ثمر دادن عقاید صحیح و زوال عقاید فاسد هموار شود.
از طرفی دیگر مشاهده میکنیم که اسلام در تمام ابعاد در اظهار عقیده، به انسان آزادی میدهد، و لذا درهای مناظره و بحث را بر اساس منطق استدلال بر روی صاحبان مذاهب و ادیان باز میگذارد. و در عین حال از تزویر و خدعه و مکر جلوگیری میکند.
خداوند متعال میفرماید: «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ…«؛(1) «با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما، و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن…«.
و نیز میفرماید: «فَبَشِّرْ عِبادِ – الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ«؛(2) «پس بندگان مرا بشارت ده، همان کسانی که سخنان را میشنوند و از نیکوترین آنها پیروی میکنند.«
از ناحیه عملی نیز به صاحب دینی که دارای کتاب است در بلاد اسلامی اجازه اظهار دین و مذهب و عقیده خود را داده و سفارشات لازم را نیز در حقّ آنان نموده است، آنجا که میفرماید: «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ«؛(3) «خدا شما را از نیکی کردن و مراعات عدالت نسبت به کسانی که در امر دین، با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمیکند، چرا که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد.«
1) سوره نحل، آیه 125.
2) سوره زمر، آیات 17و18.
3) سوره ممتحنه، آیه 8.
