مسلمانان اتفاق نظر دارند که در نماز، در هر رکعت دوبار سجده واجب است، در اینکه برای چه کسی سجده میشود نیز اختلافی ندارند، چون همه سجدهها برای خدایی است که زمین و آسمان و همه هستی برایش سجده میکنند. (1).
اختلاف در چیزی است که بر آن سجده میشود و پیشانی بر آن نهاده میگردد. شیعه امامیه معتقد است که باید بر زمین یا روییدنیهای زمین که خوراکی و پوشاکی نیستند مثل حصیر و امثال آن سجده کرد، مذاهب دیگر در این مسأله با شیعه اختلاف دارند. اینک نقل آراء:
شیخ طوسی (2) که بیانگر آرای فقهاست میگوید: سجود جز بر زمین یا آنچه از زمین میروید از آنچه که خوردنی و پوشیدنی مثل پنبه و کتان نباشد جایز نیست و در این مسأله با فقهای اهل سنت که سجده بر پنبه، کتان، مو، پشم و… را جایز میدانند مخالف است. تا آنجا که میگوید: سجده بر چیزی که انسان آن را حمل میکند جایز نیست، مثل گوشه عمامه، لبه ردا و آستین پیراهن. شافعی نیز چنین گفته و این از علیعلیه السلام و ابن عمر، عبادة بن صامت، مالک و احمد بن حنبل نقل شده است.
ابوحنیفه و اصحاب او گویند: اگر بر چیزی سجده کند که خودش حامل آن است، مثل جامه، کفایت میکند. و اگر بر چیزی سجده کند که از او جدا نمیشود، مثل آنکه دستش را بگسترد و بر آن سجده کند کافی است، ولی مکروه است. این از حسن بصری هم روایت شده است. (3).
علامه حلّی (4) در بیان آرای فقها در مورد سجده میگوید: سجده بر چیزی که زمین یا از روییدنیهای زمین نیست، مثل پوست و پشم، نزد همه علمای ما جایز نیست، ولی جمهور علمای سنت آن را جایز میدانند. (5).
در این مسأله شیعه از امامان خویش که همتایان قرآن کریم در حدیث ثقلیناند پیروی میکند. در اینجا به گوشهای از آنچه از ائمه روایت شده اکتفا میکنیم.
صدوق با سند خود از هشام بن حکم نقل میکند که از امام صادقعلیه السلام پرسید: سجده بر چه چیز جایز است و بر چه چیز جایز نیست؟ حضرت فرمود: سجود جز بر زمین یا آنچه از زمین بروید جایز نیست، مگر آنکه خوردنی یا پوشیدنی باشد. پرسید: فدایت شوم علت آن چیست؟ حضرت فرمود: چون سجود، خضوع برای خدای متعال است، پس سزاوار نیست بر آنچه خوردنی و پوشیدنی است سجده شود، چون مردم دنیا بنده چیزی هستند که میخورند و میپوشند. ساجد در سجودش خدا را میپرستد، سزاوار نیست در سجود پیشانی خود را بر چیزی بگذارد که معبود فرزندان دنیا و فریفتگان آنند. (6).
امام صادقعلیه السلام فرمود: هرچیز که غذای انسان و خوراک و پوشاک او باشد سجده و نماز بر آن جایز نیست، مگر آنکه از روییدنیهای زمین و غیر میوه باشد، پیش از آنکه بافته و رشته شود، اگر رشته و بافته شد نماز بر آن جایز نیست مگر در حال ضرورت. (7).
پس ملامتی بر شیعه نیست اگر متعهدند بر زمین یا آنچه از زمین میروید سجده کنند، تا وقتی که خوردنی و پوشیدنی نباشد، و به امامان خویش اقتدا میکنند. به علاوه آنچه اهل سنت در این مورد روایت میکنند، نظریه شیعه را تقویت میکند. در بحثهای آینده روشن خواهد شد که سجده بر زمین سنت بوده، سپس رخصت داده شده که بر حصیر و بوریا هم سجده کنند و رخصت سومی ثابت نیست، بلکه منع آن ثابت است (بعداً خواهد آمد(.
محدّث نوری از دعائم الاسلام از امام صادقعلیه السلام، از پدرانش از علیعلیه السلام روایت کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: زمین نسبت به شما نیکوکار است، در زندگی دنیا بر آن تیمم میکنید و نماز میخوانید و هنگام مرگ شما را در بر میگیرد و نعمتی از خداست و برای اوست سپاس. پس برترین چیزی که نمازگزار بر آن سجده میکند زمین پاک است. (8).
از امام باقرعلیه السلام نیز روایت شده که فرمود: سزاوار است نمازگزار پیشانی خود را بر زمین و صورت خود را بر خاک بگذارد، چون جلوهای از فروتنی در برابر خداست. (9).
عبدالوهاب بن احمد انصاری مصری (معروف به شعرانی، از بزرگان قرن دهم) گفته است: مقصود ابراز خضوع با سر است، تا صورت را که شریفترین اعضاست بر زمین بگذارد، چه صورت و چه بینی را. بلکه نزد بعضی بر خاک نهادن بینی بهتر است، چون وقتی بینی را بر زمین مینهد، در برابر خدا از آن بزرگی و غرور که دارد بیرون میآید، چون کسی که ذرهای تکبر دارد، حرام است به محضر الهی وارد شود، چون حضور الهی بهشت واقعی است و رسول خداصلی الله علیه وآله فرموده است: هر کس ذرهای تکبر در دلش باشد وارد بهشت نمیشود. (10).
امام مغربی مالکی رودانی (متوفای 1049 ق) از ابن عباس نقل کرده است: کسی که در سجود، پیشانی و بینی خود را بر زمین نچسباند، نمازش مجزی نیست. (11).
همچنان که اصل عبادت امری توقیفی است، شرایط و احکام آن نیز چنین است و باید از سوی صاحب شریعت و مبیّن و مبلّغ آن یعنی رسول خداصلی الله علیه وآله توضیح داده شود، زیرا آن حضرت به نصّ قرآن کریم، اسوهای است که قرآن را بیان میکند و مسلمانان باید احکام دین و جزئیات شریعت را از آن حضرت بیاموزند. (12).
1) رعد: 15؛ فصلت: 37.
2) از بزرگان شیعه در قرن پنجم و دارای تألیفات فراوان (460 – 385 ق) از شاگردان شیخ مفید (413 – 336ق) و سید مرتضی (436 – 355 ق(.
3) الخلاف: ج1، ص358 – 357، مسأله 113،112 کتاب الصلاة.
4) حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی (726 – 648 ق) پیشوای شیعه در قرن هفتم و هشتم.
5) تذکره: ج2، ص434، مسأله 100.
6) وسائل الشیعه: ج3، باب 1 از ابواب ما یسجد علیه حدیث 1. روایات دیگری هم در همانجا هست که همه میرساند هدف از سجود، فروتنی است و این تنها در سجده بر زمین فراهم میآید.
7) همان: حدیث 11.
8) مستدرک الوسائل: ج4، باب 10 از ابواب ما یسجد علیه، حدیث 1.
9) همان، حدیث 2.
10) الیواقیت والجواهر فی عقائد الأکابر: ج1، ص164، چاپ اول.
11) جمع الفوائد من جامع الأصول ومجمع الزوائد: ج1، ص214، شماره 1515.
12) ر.ک: احزاب: 21 «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ«؛ حشر: 7 «ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا«.
