دو مرحله پیشین را شناختی. اگر مرحله سومی بود، مرحله جواز سجده بر غیر زمین و آنچه از زمین میروید به خاطر عذر و ضرورت بود. به نظر میرسد این رخصت پس از دو مرحله یاد شده بوده، چون رسول خداصلی الله علیه وآله به شکایت اصحاب نسبت به گرما توجهی نمیکرد و او و اصحابش با تحمّل گرما و رنج بر زمین سجده میکردند، لیکن خداوند برای رفع حرج اجازه داد به خاطر عذر یا ضرورت بر جامه سجده کنند. اینک برخی از روایات این مسأله:
1- انس بن مالک گوید: هرگاه با پیامبرصلی الله علیه وآله نماز میخواندیم و یکی از ما نمیتوانست پیشانی بر زمین بگذارد، لباس خود را پهن کرده، بر آن سجده میکرد.
2- در صحیح بخاری است: با پیامبرصلی الله علیه وآله نماز میخواندیم، از شدت گرما یکی از ما کنار لباسش را زیر پیشانی میگذاشت، هر گاه یکی نمیتوانست پیشانی خود را بر زمین بگذارد، لباسش را پهن میکرد.
3- در تعبیر دیگری است: وقتی با پیامبرصلی الله علیه وآله نماز میخواندیم، بعضی از ما از شدت گرما لبه لباس خود را در محل سجده میگسترد. (1).
این روایت را که منابع حدیثی نقل کردهاند، حقیقت نقلهای دیگر را در این زمینه نسبت به جواز سجود بر لباس در حالت اختیار نیز روشن میکند، زیرا روایت انس تصریح دارد که آنان در حال ضرورت چنین میکردند، پس قرینه میشود بر اینکه این روایتهای مطلق هم در موارد ضرورت است. اینک برخی روایات این موضوع:
1- عبداللَّه بن محرز از ابوهریره نقل میکند: رسول خداصلی الله علیه وآله بر گوشه عمامهاش سجده میکرد. (2).
این روایت با آنکه معارض با روایتی است که پیامبرصلی الله علیه وآله از سجده بر آن نهی کرده، بر صورتِ عذر و ضرورت حمل میشود. بیهقی در سنن خود به این تصریح کرده و گفته است: شیخ گوید: آنچه در این مورد از پیامبرصلی الله علیه وآله روایت شده که بر گوشه عمامه سجده میکرد، چیزی را ثابت نمیکند و بهترین روایت در این مورد چیزی است که حسن بصری از اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله حکایت کرده است. (3).
از ابن راشد روایت شده است که گفت: مکحول را دیدم بر عمامهاش سجده میکرد. گفتم چرا بر آن سجده میکنی؟ گفت: جلوی سرما را نسبت به دندانهایم میگیرم. (4).
2- از انس نقل شده است: با پیامبرصلی الله علیه وآله نماز میخواندیم و بعضی از ما بر لباسش سجده میکرد. (5).
این روایت به قرینه آنچه از او نقل کردیم و آنچه از بخاری روایت شده، بر صورت عذر حمل میشود. آنجا گوید: در شدت گرما با پیامبرصلی الله علیه وآله نماز میخواندیم، هرگاه یکی از ما نمیتوانست صورت خود را بر زمین بگذارد، لباس خود را پهن میکرد و بر آن سجده میکرد. (6) آنچه نسائی روایت کرده نیز مؤید آن است: هرگاه در نیمههای روز پشت سر پیامبرصلی الله علیه وآله نماز میخواندیم، برای گریز از گرما بر لباسهایمان سجده میکردیم. (7).
روایات دیگری هم هست که دلالتی ندارد، چون بیش از این نمیرساند که پیامبرصلی الله علیه وآله روی پوست نماز خوانده، اما اینکه بر آن سجده کرده، دلالتی بر آن ندارد.
3- مغیرة بن شعبه گوید: رسول خداصلی الله علیه وآله بر حصیر و پوست دبّاغی شده نماز میخواند. (8).
این روایت با آنکه به خاطر یونس بن حرث ضعیف است، نمیتواند با روایات مربوط به دو مرحله پیشین هم برابری و مقابله کند.
1) صحیح بخاری: ج1، ص101؛ صحیح مسلم: ج2، ص109؛ مسند احمد: ج1، ص100، السنن الکبری: ج2، ص106.
2) کنز العمال: ج8، ص130، شماره 22238.
3) سنن بیهقی: ج2، ص106.
4) المصنف، عبدالرزاق: ج1، ص400، و نیز در سیرتنا و سنّتنا، فصل سجده بر تربت: ص93.
5) السنن الکبری: ج2، ص106.
6) صحیح بخاری: ج2، ص64، کتاب الصلاة.
7) جامع الأصول: ج5، ص468، شماره 3660.
8) سنن ابیداود: باب نماز بر خمره، شماره 331.
