تبیین مفصل این مفاهیم سهگانه که در قرآن آمده است، در این جا نمیگنجد. ما در کتاب خویش به نام «مفاهیم القرآن» (1) آن را توضیح دادهایم. فشرده سخن این است:
»امام«، پیشوایی است که حاکم بر جامعه است و دست امت را گرفته به سوی کمال در زندگی دنیوی و اخروی و فردی و اجتماعی پیش میبرد. پس بر امت است که در همه زمینهها همه فرمانها و جهت دادنهای او را اطاعت کنند. بر این اساس میگوییم:
»نبیّ«، کسی است که وحی را دریافت میکند.
»رسول«، کسی است که مأمور ابلاغ وحی به مردم است. اگر وحی را دریافت کند، ولی مأمور به ابلاغ آن نباشد، نبیّ است. اگر مأمور به ابلاغ باشد رسول است.
»امام» کسی است که شریعت آسمانی را در جامعه پیاده میکند، چه بر او نازل شده باشد، که میشود نبیّ و رسول و امام، آن گونه که ابراهیم خلیلعلیه السلام بود، یا بر دیگری نازل شده باشد، مثل آن چه در مورد امامان دوازدهگانه است. پس پیشوایان معصوم، یعنی علی و فرزندانشعلیهم السلام که به عنوان امام و پیشوای امت اسلامی نصب شدهاند، تنها در سایه شریعت محمدی که بر پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله نازل شده است، اهداف خویش را محقق میسازند و به شؤون امت و سیاست امورشان میپردازند.
به عبارت دیگر: پیشوایی و رهبری امت، مقصود اصلی نیست، بلکه ابزاری برای سعادتمند ساختن امت و راهنمایی آنان به قلّه کمال است و این جز با تحقق بخشیدن به شریعت الهی در جامعه به دست نمیآید، چرا که همه نظامها و روشهای بشری از پرداختن به این اهداف والا ناتوانند.
این دلالت میکند بر این که امام، اهداف خویش را جز در سایه شریعت آسمانی محقق نمیسازد، چه بر خود او نازل شده باشد، چه بر دیگری. و آن دیگری چه زنده و حاضر باشد، یا از دنیا رفته باشد. به هر حال، مدیریت و رهبری جامعه و رساندن آن به کمال و آن چه از وظایف اساسی امام شمرده میشود، به دست نمیآید مگر آن که امر و نهی او و فعل و تقریر او، بازتابی از دستورها و قوانین کلّیِ نازل شده از سوی خدای سبحان بر پیامبر زمانش و صاحب شریعتش باشد، مگر آن که خود امام هم صاحب شریعت و آیین باشد، مانند ابراهیم خلیل الرحمانعلیه السلام.
1) مفاهیم القرآن: ج 5، ص 390 – 375.
