در قرآن کریم، شیعه به معنای پیرو پیامبران و شخصیتهای بزرگ به کار رفته است. خداوند (در داستان موسیعلیه السلام) میفرماید: آنکه از پیروان او بود، او را بر ضدّ آنکه از دشمنانش بود به فریادرسی خواست: «فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ«. (1).
نیز میفرماید: و از جمله پیروان او ابراهیم است که با قلبی سلیم به پیشگاه پروردگارش آمد «وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ…» (2).
به معنای پراکندگی و تفرقه و اختلاف هم به کار رفته است: «مِنَ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً» (3).
هرگاه در معنای تبعیت به کار رود به بُعد مثبت و ایجابی معنی اشاره میکند، (4) امّا وقتی در معنای تفرقه و پراکندگی به کار میرود به معنای منفی اشاره دارد (5).
امّا در حدیث، بی شک از آنجا که پیامبرصلی الله علیه وآله عرب اصیل است، این واژه را در معنای حقیقی آن (پیرو) به کار میبرد. وقتی آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» (6) نازل شد، حضرت در حال حیات خویش پیروان علیعلیه السلام را شیعه توصیف کرد. به نقل محدثان و مفسّران، در روایات متعددی آمده است که رسولخداصلی الله علیه وآله گروهی را که نسبت به علیعلیه السلام موالات و پیروی داشتند، خیر البریّه (بهترین انسانها) نامید.
برخی از این احادیث چنین است:
1. ابن مردویه از عایشه چنین نقل میکند: گفتم یا رسول اللَّه، چه کسانی نزد خدا گرامیترین افرادند؟ فرمود: ای عایشه، مگر آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» را نمیخوانی؟ (7).
2. ابن عساکر از جابر بن عبداللَّه نقل میکند: نزد پیامبرصلی الله علیه وآله بودیم که علیعلیه السلام آمد. پیامبر فرمود: سوگند به آنکه جانم در دست اوست، این و پیروانش در قیامت، رستگارند. و آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» نازل شد. از آن پس هرگاه علیعلیه السلام میآمد، اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله میگفتند: «خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» (بهترین انسانها) آمد. (8).
3. ابن عدی و ابن عساکر از ابو سعید روایت کردهاند که: «علیعلیه السلام خیر البریه است«. (9).
4. ابن عدی از ابن عباس نقل میکند:
چون آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» نازل شد، پیامبر خداصلی الله علیه وآله به علیعلیه السلام فرمود: «خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» (بهترین انسان) تو و پیروان تو در روز قیامت هستید، هم از خدا راضی هستید، هم او از شما راضی است. (10).
5. ابن مردویه از علیعلیه السلام نقل میکند که: پیامبر خداصلی الله علیه وآله به من فرمود: آیا این سخن خدا را نشنیدهای که «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ«؟ آنان، تو و پیروان تو هستید، وعدگاه من و شما کنار حوض است، آنگاه که امّتها برای حسابرسی میآیند، شما خوانده میشوید. (9).
اینها بخشی از روایاتی است که از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل شده و لفظ شیعه بر پیروان علیعلیه السلام اطلاق شده است. خواستاران تفصیل بیشتر به این منابع رجوع کنند:
1 – تفسیر طبری، جزء آخر (تفسیر سوره بیّنه(.
2 – الدرّ المنثور، ج6 ص 589 (تفسیر سوره بیّنه(.
این متون فراوان که بی نیاز از بررسی سندی است، نشان میدهد که علیعلیه السلام در میان اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله، متمایز به این بود که شیعه و پیروانی دارد، با اوصاف و ویژگیهایی که در زمان پیامبر و پس از آن با این نشانهها شناخته میشوند.
1) قصص: 15.
2) صافات: 84 – 83.
3) روم: 32.
4) مانند «فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ» (قصص: 15(.
5) مثل «أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً…» (انعام: 65(.
6) بینة: 7.
7) الدرّ المنثور: ج6، ص589 «تفسیر آیه 7 سوره بینّه«.
8) همان: ج6، ص589.
9) همان.
10) الدر المنثور: ج6، ص589.
