قرآن کریم، شفاعت بتها را که عرب آنها را به دروغ میپرستیدند رد میکند و میگوید: آنان که از خود نمیتوانند دفاع کنند، چگونه میتوانند در حق پرستندگانشان شفاعت کنند؟ هدف آیات نفی کننده شفاعت، شفاعت اینها و شفاعت مطلقی است که اهل کتاب به آن معتقدند ولی شفاعت پذیرفته، شفاعت گروهی است از بندگان ویژه خدا که با شرایط خاصّی شفاعتشان نزد خدا قبول میشود. در روایات اسلامی نام شفیعان و شرایط شفاعت نسبت به شفاعت شوندگان آمده است.
اهل کتاب، به خصوص یهود به شفاعت مطلق و بیقید در مورد شفاعت شوندگان اعتقاد داشتند و میگفتند در قیامت، مطیع و گنهکار، به شفاعت پیامبران و اولیا به بهشت میروند. این عقیده به خاطر باورهای نادرستی بود که میانشان رایج بود. از جمله:
1. خود را ملّت برگزیده میدانستند، آنگونه که قرآن از قول آنان نقل میکند:
»وَ قالَتِ الْیَهُودُ وَ النَّصاری نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ«، (1) «یهود و نصاری میگفتند: ما فرزندان خدا و دوستان اوییم.«
2. معتقد بودند تنها چند روز محدود عذاب خواهند شد:
»وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَیَّاماً مَعْدُودَةً«، (2) «ما را آتش لمس نمیکند، مگر روزهایی چند.«
و عقاید دیگری که زمینه اعتقاد به شفاعت آزاد بیقید و شرط شده بود، بویژه نسبت به شفاعت شوندگان. با اینکه قرآن شفاعت در حق کسی را که ارتباط ایمانی با خدا ندارد و به او یا به یکتایی خدا یا به قیامت عقیده ندارد و در زمین فساد میکند و به بندگان خدا ظلم مینماید، یا ارتباط معنوی با شفیعان را گسسته است، نفی میکند. چنین کسانی هیچ بهرهای از شفاعت نمیبرند. خداوند میفرماید:
1. «نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ«، (3) «خدا را فراموش کردند، خدا هم آنان را از یاد خودشان برد.«
2. «قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی«، (4) «گفت: اینگونه آیات ما برای تو آمد و تو آنها را فراموش کردی، امروز هم تو فراموش میشوی.«
3. «فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا» (5) «امروز هم ما آنان را از یاد میبریم همانگونه که آنان دیدار امروزشان را فراموش کردند.«
در برخی آیات به بعضی از آنان که اذن شفاعت دارند اشاره شده است که تنها یک آیه میآوریم:
»وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً إِلاَّ مِنْ بَعْدِ أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَرْضی» (6).
»چه بسا فرشتگانی در آسمانهاکه شفاعت آنان به هیچ کاری نمیآید، مگر پس از آنکه خداوند به هرکس بخواهد و بپسندد، اجازه دهد.«
با بررسی روایات شیعه و اهل سنت درباره شفاعت، روشن میشود که یکی از مفاهیم اصیل در قرآن و روایات، شفاعتِ محدود و مأذون است.
1) مائده: 18.
2) بقره: 80.
3) حشر: 19.
4) طه: 126.
5) اعراف: 51.
6) نجم: 26.
