قرآن کریم، اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله را به انواع مختلفی تقسیم میکند، بدون فرق بین بدری و غیر بدری و بین آنکه قبل از حدیبیه ایمان آورده باشد یا پس از آن، قبل از فتح به مسلمانان پیوسته باشد یا پس از آن. چهرههای اصلی این گروهها از این قرار است:
1- منافقان شناخته شده (منافقون: 1)
2- منافقان نیرنگباز (توبه: 101)
3- بیماردلان (احزاب: 12)
4- گوش سپردگان به فتنهگران دشمن (توبه: 47 – 45)
5- آمیزندگان کار خوب و بد (توبه: 102)
6- افراد در آستانه ارتداد (آلعمران: 154)
7- تسلیم شدگان غیرمؤمن (حجرات: 14)
8- مؤلفة القلوب (توبه: 60)
9- فاسق (حجرات: 6)
10- از جبهه گریزان در مقابل کفار (انفال: 16 – 15)
این ده گروه از اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله را نمیتوان عادل و باتقوا شمرد و آیاتِ ستایشگر اهل عدالت و تقوا هم شامل اینان نمیشود، وگرنه در مفهوم آیات تناقض پیش میآید.
قرآن کریم از ارتداد گروهی از صحابه پس از رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله خبر میدهد:
»وَما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ…«. (1) اگرچه آیه، لحنِ شرطی و اگری دارد (آیا اگر پیامبر بمیرد یا کشته شود به جاهلیت بر میگردید؟) و قضیه شرطیّه بر وقوعِ آن دلالت نمیکند، ولی مضمون آن میرساند که در میان صحابه پیامبر در زمان نزول آیه یعنی در سال سوم هجری در جنگ اُحد، کسانی بودند که رفتار و کارهایشان نشان میداد که ممکن است پس از رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله، مرتدّ شوند. پس چگونه میتوان همه اصحاب را، حتی همه شرکت کنندگان در نبرد اُحد را یکسان دانست؟ تا چه رسد به آنان که پس از اُحدیون ایمان آوردند و پایینتر از آنان بودند!
وقتی این آیات، به آیاتِ ستایشگر از مؤمنان ضمیمه شود، مفسّر به یک نتیجه روشن میرسد و آن این که صحابه پیامبرصلی الله علیه وآله، برخی صالح بودند و برخی ناصالح، برخی چنان والا بودند که به برکت وجود آنان باران میبارید و بعضی ایمانی داشتند که به چیزی نمیارزید.
1) آل عمران: 144.
