اتفاق شیعه به پیروی از روایات ائمه خود، این است که «حَیَّ عَلی خَیْرِالْعَمَلِ» جزء اذان است و بلال هم در اذان صبح آن را میگفت، گروه زیادی از صحابه هم در اذان آن را میگفتند.
سید مرتضی گوید: اهل سنت روایت کردهاند که حیّ علی خیر العمل در برخی از ایام دوران پیامبرصلی الله علیه وآله گفته میشد و ادعا شده که این، نسخ شده است. کسی که ادعای نسخ دارد باید دلیل بیاورد و دلیلی ندارد. (1).
ابن عربی گفته است: کسی که «حَیَّ عَلی خَیْرِالْعَمَلِ» را در اذان افزوده است، در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله چنین بود. روایت شده که در جنگ خندق مردم مشغول حفر خندق بودند، وقت نماز رسید که بهترین چیز است، منادی اهل خندق را ندا داد: حیّ علی خیر العمل، پس کسی که آن را جزء اذان قرار داده، خطا نکرده بلکه اگر این خبر صحیح باشد اقتدا به آنان کرده یا سنت حسنهای را پایهگذاری کرده است. (2).
در «الروض النضیر» از کتاب «السنام» چنین نقل شده است: صحیح آن است که اذان با حیّ علی خیر العمل تشریع شده، چون در روز خندق با این جمله مردم به نماز فرا خوانده شدند، چون دعوت به نماز است و رسول خداصلی الله علیه وآله نیز فرموده است بهترین اعمال شما نماز است، همچنین نقل شده که مؤذنان رسول خداصلی الله علیه وآله و صحابه دیگر نیز تا زنده بودند با همین جمله اذان میگفتند. (3).
روایات دیگری هم هست که میرساند «حَیَّ عَلی خَیْرِالْعَمَلِ» در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله جزء اذان بوده است. مجموع این روایات در کتاب «الأذان بین الأصالة والتحریف» تألیف سید علی شهرستانی گرد آمده است. وقتی بر مجموع اینها اتفاق ائمه اهل بیت و فقهای شیعه را در طول قرون بیفزاییم که پیوسته این بخش را جزء اذان میدانستند، مسأله روشن و بیتردید خواهد گشت.
چون خلافت به عمر بن خطاب رسید دستور داد این جمله را از اذان حذف کنند، محققان اهل سنت هم این را قبول دارند، سعد تفتازانی در حاشیه بر شرح عضدی گفته است: عمر بن خطاب خطبه خواند و گفت: ای مردم! سه چیز در روزگار پیامبر خداصلی الله علیه وآله بود که من از آنها نهی میکنم و بر آنها کیفر میدهم: یکی متعه زنان، دیگری متعه حج و سومی حی علی خیر العمل. (4).
اما اینکه چرا آن را از اذان حذف کرد؟ حضرت باقرعلیه السلام فرموده است که:
اذان با حیّ علی خیر العمل در زمان پیامبر خداصلی الله علیه وآله بود و در زمان ابوبکر و اوائل خلافت عمر هم به آن فرمان داده میشد، سپس عمر دستور داد آن را از اذان و اقامه حذف کنند. علت را پرسیدند، گفت: وقتی مردم بشنوند که نماز بهترین کار است، از رفتن به جهاد سستی میکنند. (5).
مثل این روایت از امام صادقعلیه السلام نیز روایت شده و اهل سنت هم مثل آن را نقل کردهاند. اگر این روایت درست باشد، این تصوّر که این جمله موجب سستی از رفتن به جهاد میشود نادرست است، چون پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله در بیست و هفت غزوه شرکت کرد و نزدیک به 55 سریّه و گروه رزمی اعزام کرد در حالی که اذان گفتن با این جمله در عصر او سبب سستی در جهاد و تخلف از جنگ نشد.
در متون تاریخی آمده است که پیروان اهل بیت وقتی بر مدینه مستولی شدند و عبداللَّه بن حسن افطس بر فراز منارهای که طرف بالای سر پیامبر صلی الله علیه وآله است، آنجا که جنازهها را میگذارند، بالا رفت، به مؤذن گفت: با حیّ علی خیر العمل اذان بگو. (6).
حلبی نیز نقل میکند از ابن عمر و از امام زینالعابدینعلیه السلام که آن دو در اذان و اقامه خود پس از حیّ علی الفلاح، میگفتند: حیّ علی خیر العمل. (7).
1) الانتصار: ص137، باب وجوب قول: «حیّ علی خیر العمل» در نماز.
2) فتوحات مکیه: ج1، ص400.
3) الروض النضیر: ج1، ص542.
4) شرح تجرید قوشجی: ص484؛ کنز العرفان: ج2، ص158؛ الصراط المستقیم: ج3، ص271؛ المسترشد، محب طبری: ص516.
5) دعائم الاسلام: ج1، ص142؛ بحار الانوار: ج81، ص156.
6) مقاتل الطالبیّین: ص297.
7) سیره حلبی: ج2، ص305.
