بسمله جزئی از سوره فاتحه است. چند نکته بر آن دلالت میکند:
اول: شافعی با سند خود روایت کرده که معاویه به مدینه آمد و در آنجا نماز خواند و بسم اللَّه نخواند و هنگام رفتن به رکوع و سجود هم تکبیر نگفت. چون سلام نماز را گفت، مهاجران و انصار ندا دادند: ای معاویه، از نماز دزدیدی، بسم اللَّه کو؟ تکبیر هنگام رکوع و سجود کو؟ سپس نماز را همراه بسم اللَّه و تکبیر دوباره خواند.
شافعی گوید: معاویه حاکمی نیرومند و با شوکت بود و اگر آشکار گفتن بسم اللَّه نزد همه مهاجران و انصار امری ثابت نبود، نمیتوانستند به سبب نگفتن بسم اللَّه به او اعتراض کنند. (1).
میگوییم: اگر نه اینکه بسم اللَّه جزء سوره فاتحه است، مهاجران و انصار نسبت به نگفتن آن یا بلند نگفتن آن به او اعتراض نمیکردند. این روایت هم بر جزء بودن بسم اللَّه و هم بر لزوم بلند گفتن آن دلالت میکند، پس میتوان در هر دو مورد به آن استدلال کرد.
دوم: شافعی از مسلم، از ابن جریج، از ابن ابیملیکه، از امسلمه نقل میکند که گفته است: رسول خداصلی الله علیه وآله سوره فاتحه را خواند، بسم اللَّه را یک آیه به شمار آورد، «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» را یک آیه، «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» را یک آیه، «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» را یک آیه، «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» را یک آیه، «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» را یک آیه، «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ» را هم یک آیه. (2).
سوم: حاکم از امسلمه روایت کرده که پیامبر خداصلی الله علیه وآله در نماز، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» خواند و آن را یک آیه حساب کرد، «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» را آیه دوم، «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» را سوم، «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» را چهارم، و همچنین «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» را آیه پنجم و انگشتانش را جمع کرد. (3).
چهارم: حاکم از امسلمه نقل کرده است: پیامبرصلی الله علیه وآله: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ…» را میخواند و حرف به حرف آنها را جدا میکرد. حاکم میگوید: این حدیث صحیح است و ذهبی بر صحت آن در تلخیص خود اقرار دارد. (4).
پنجم: حاکم از نعیم مجمر نقل کرده است: پشت سر ابوهریره بودم، بسم اللَّه را با سوره حمد خواند تا رسید به ولا الضالین، گفت: آمین، مردم هم گفتند: آمین و هر گاه سجده میکرد تکبیر میگفت و چون سلام میداد، میگفت: به خدایی که جانم در دست اوست من در نماز، شبیهترین شما به پیامبر خدایم. حاکم گوید: این حدیث صحیح است و ذهبی در تلخیص خود آن را پذیرفته است. (4).
ششم: حاکم از قتاده نقل کرده است: از انس بن مالک پرسیدند: قرائت پیامبرخداصلی الله علیه وآله چگونه بود؟ گفت: به صورت کشیده بود. سپس خواند: بسم اللَّه الرحمن الرحیم و «رحیم» را مدّ داد. (5) ذهبی این را نیز پذیرفته است.
هفتم: حاکم از ابن جریج از پدرش از سعید بن جبیر از ابن عباس در مورد آیه «وَلَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی» (6) نقل کرده که مقصود، سوره فاتحة الکتاب است، بسم اللَّه الرحمن الرحیم… و سوره را خواند. ابن جریج گوید: به پدرم گفتم: آیا سعید از ابن عباس خبر داده که وی گفته است، بسم اللَّه الرحمن الرحیم… گفت: آری. حاکم این حدیث را صحیح میداند، هرچند بخاری و مسلم آن را نقل نکردهاند و تمام این باب در کتاب الصلاة است. (7).
هشتم: ثعلبی با سند خود از ابوهریره نقل کرده است که: همراه پیامبرصلی الله علیه وآله در مسجد بودم، مردی وارد شد که نماز بخواند. نماز را شروع کرد، پس از گفتنِ «اعوذ باللَّه…» سورهحمد را از «الحمد للَّه…» خواند. پیامبرصلی الله علیه وآله شنید و فرمود: ای مرد نماز را بر خویشتن بریدی؟ مگر نمیدانی «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» از سوره حمد است؟ هرکس آن را ترک کند آیهای را ترک کرده و هرکس آیهای را ترک کند نمازش را تباه کرده است. (8).
نهم: ثعلبی از علیعلیه السلام روایت کرده که هرگاه در نماز سورهای آغاز میکرد. بسم اللَّه میخواند و میفرمود: هرکس خواندن آن را ترک کند کاسته است و میگفت: آن مایه تمامیّت سوره حمد است. (9).
دهم: ثعلبی از طلحة بن عبیداللَّه نقل کرده است که پیامبر خداصلی الله علیه وآله فرمود: هرکس بسم اللَّه را ترک کند آیهای از کتاب خدا را ترک کرده است و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» هم جزء سوره حمد بر من نازل شده است. (10).
یازدهم: دار قطنی، نیز بیهقی در سنن از ابوهریره نقل کردهاند که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: هرگاه حمد را خواندید، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» را هم بخوانید که آن امالقرآن، امالکتاب و سبع المثانی است و بسم اللَّه هم یکی از آیات این سوره است. (11).
دوازدهم: طبرانی، دار قطنی و بیهقی از نافع نقل کردهاند که پسر عمر هرگاه نماز آغاز میکرد، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» را در سوره فاتحه و سوره پس از آن میخواند و میگفت که از پیامبر خداصلی الله علیه وآله آن را شنیده است. (12).
سیزدهم: ابوداود، ترمذی، دار قطنی و بیهقی از ابن عباس نقل کردهاند که پیامبر خداصلی الله علیه وآله نمازش را با بسم اللَّه آغاز میکرد. (13).
چهاردهم: دار قطنی و بیهقی از ابوهریره روایت کردهاند که پیامبرصلی الله علیه وآله هرگاه در نماز جماعت قرائت میکرد، با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» آغاز میکرد. ابوهریره گوید: این آیهای از کتاب خدا است، اگر خواستید سوره فاتحه را بخوانید که بسم اللَّه آیه هفتم است. (14).
پانزدهم: بیهقی از پسر عمر نقل کرده که وی در نماز «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» میخواند، چون سوره را ختم میکرد، آن را میخواند و میگفت: آنچه در مصحف نگاشته شده، برای آن است که خوانده شود. (15).
1) مسند شافعی: ص13؛ تفسیر فخررازی: ج1، ص204، مستدرک حاکم: ج1، ص233.
2) المستدرک: ج1، ص232.
3) المستدرک، حاکم: ج1، ص232.
4) همان.
5) همان: ج2، ص233.
6) الحجر: 87.
7) المستدرک، حاکم: ج1، ص551 تفسیر سوره فاتحه.
8) الدرّ المنثور: ج1، ص21.
9) کنز العمال: ج2، ص297، شماره 4049.
10) همان: ج1، ص556، شماره 2494.
11) الدرّ المنثور: ج1، ص11؛ السنن الکبری: ج2، ص45.
12) المعجم الاوسط: ج1، ص257؛ السنن الکبری: ج2، ص48؛ مجمع الزواید: ج2، ص109.
13) سنن ترمذی: ج1، ص155، حدیث 245؛ سنن دارقطنی: ج1، ص303؛ السنن الکبری: ج2، ص47.
14) السنن الکبری: ج2، ص47؛ سنن دارقطنی: ج1، ص305.
15) شعب الایمان: ج2، ص440 – 439، حدیث 2336.
