روایات فراوانی از امام علیعلیه السلام، ابن مسعود و دیگران از صحابه و بسیاری از تابعین نقل شده که مقصود از «سبع المثانی» در قرآن (حجر، آیه 87) سوره فاتحه است. این از یکسو، از سوی دیگر آیات سوره حمد جز با شمردن بسم اللَّه به عنوان آیهای از این سوره، هفت تا نمیشود. اینک توضیحی در دو بخش:
روایاتی که سبع المثانی را سوره حمد میداند، بدون تصریح به اینکه بسم اللَّه هم جزء این سوره است.
روایاتی که سبع المثانی را سوره حمد میداند، و تصریح میکند که بسم اللَّه جزء این سوره است.
بخشی از روایات دسته اول را برای نمونه و پرهیز از تفصیل میآوریم:
1- طبری از عبد خیر از علیعلیه السلام نقل میکند: سبع المثانی فاتحة الکتاب است. (1).
2- طبری از ابن سیرین نقل میکند که از ابن مسعود درباره سبع المثانی پرسیدند، گفت: فاتحة الکتاب است. (2).
3- طبری از حسن در مورد آیه «وَلَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی» (3) نقل میکند که گفت: سوره فاتحه است. نیز از سعید بن جبیر از ابن عباس هم نقل کرده که گفته مقصود سوره فاتحه است.
4- طبری از ابوفاخته درباره این آیه نقل میکند که گفته مقصود، فاتحة الکتاب است. (4).
5- طبری از ابیالعالیه درباره این آیه نقل میکند که گفته است: فاتحة الکتاب هفت آیه دارد. گوید به ربیع گفتم: میگویند: مقصود هفت سوره طولانی است. گفت: وقتی این آیه نازل شد هنوز از آن سورههای طولانی چیزی نازل نشده بود.
6- طبری از ابیالعالیه نقل میکند که مقصود سوره فاتحه است و از این جهت به آن مثانی گفته شده چون دو بار خوانده میشود، هرگاه قرآن خوانده شود آن هم خوانده میشود. به او گفتند: ضحّاک بن مزاحم میگوید: مقصود هفت سوره طولانی است. گفت: این سوره سبع المثانی وقتی نازل شد که هیچ کدام از آن سورههای طولانی نازل نشده بود.
7- طبری از عبداللَّه بن عبید بن عمیر نقل میکند که مقصود از آن سوره فاتحه است.
8- طبری از ابن جریج از ابن ملیکه نقل میکند که گفته مقصود از آن فاتحة الکتاب است و سوره فاتحه برای پیامبر شما یاد شده، نه برای پیامبری پیش از او.
9- طبری از ابوهریره از اُبیّ نقل میکند که: رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: آیا به تو سورهای بیاموزم که مانند آن نه در تورات، نه در انجیل، نه در زبور و نه در قرآن نازل شده است؟ گفتم: آری. فرمود: امید دارم از این در بیرون نروی تا آنکه آن را فراگیری. پیامبرصلی الله علیه وآله برخاست، من نیز همراه او برخاستم. دست او در دستم بود و با من حرف میزد، من کندکند میرفتم که مبادا پیش از آنکه آن را به من بیاموزد بیرون رود. چون نزدیک در شدیم گفتم: یا رسول اللَّه، آن سوره که وعده دادی چه شد؟ فرمود: وقتی نماز را آغاز میکنی چگونه میخوانی؟ آنگاه سوره فاتحه را خواند و فرمود: این همان است، همان سبع المثانی است که خداوند فرموده به من عطا کرده است. (5).
حاکم در مستدرک هم این را نقل کرده است.
10- طبری از ابوهریره از پیامبر خداصلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: این همان امّالکتاب و فاتحة الکتاب است و سبع المثانی است. (6).
11- طبری از ابوهریره از پیامبرصلی الله علیه وآله درباره فاتحة الکتاب نقل کرده که: همان فاتحة الکتاب، همان سبع المثانی و قرآن عظیم است. (2).
اما آنچه سبع المثانی را به سوره فاتحه تفسیر میکند و بسم اللَّه را اولین آیه آن میداند:
12- ابن جریر، ابن منذر، طبرانی، ابن مردویه، حاکم و بیهقی در سنن خویش از ابن عباس نقل میکند که از او درباره سبع المثانی پرسیدند. گفت: فاتحة الکتاب است، خدا آن را برای امت محمد استثنا کرده، آن را در ام الکتاب بالا برده و برای آنان ذخیره ساخته تا آنکه برای آنان بیرون آورده است و به کسی پیش از آنان عطا نکرده است. پرسیدند: پس آیه هفتم کجاست؟ گفت: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ«. (7).
13- طبری از سعید بن جبیر درباره این آیه نقل کرده که گفت: مقصود سوره فاتحه است. پس آن را با شش آیه خواند. سپس گفت: بسم اللَّه آیه هفتم است. سعید گوید: ابن عباس هم بر من همان گونه خواند که بر تو خوانده است، سپس گفته: آیه هفتم «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» است. (4).
14- طبری از سعید بن جبیر نقل کرده که ابن عباس به من گفت: پس آغاز کرد، سپس فاتحة الکتاب را خواند، سپس گفت: میدانی آیه «سبعاً من الثانی» چیست؟
در جمله «آغاز کرد و آنگاه سوره فاتحه را خواند» هیچ گواهی بر این نیست که بسم اللَّه از جوهره این سوره بیرون است، زیرا بسم اللَّه در آغاز عموم سورهها نبوده و با تعبیر «آغاز کرد» به بسم اللَّه اشاره دارد و با تعبیر «سپس فاتحة الکتاب را خواند» اشاره به آیات دیگر این سوره که از سایر سورهها متمایز است.
با این توضیح، حدیث بعدی هم روشن میشود:
15- طبری از ابوسعید بن معلّی نقل کرده است که پیامبرصلی الله علیه وآله او را در حالی که نماز میخواند صدا کرد. او نمازش را خواند و نزد پیامبرصلی الله علیه وآله رفت. پیامبر پرسید: چرا جوابم ندادی؟ گفت: نماز میخواندم. گفت: مگر خدا نفرموده است: ای مؤمنان! هرگاه خدا و رسول شما را به چیزی فرا میخوانند که شما را زنده میکند اجابت کنید؟ (8) سپس پیامبرخداصلی الله علیه وآله فرمود: به تو بزرگترین سوره را در قرآن میآموزم. گویا که آن را بیان کرده است، یا فراموش کرده است، گفتم: یا رسول اللَّه، چه شد آنچه فرمودید؟ فرمود: «الحمد للَّه رب العالمین…» این سبع المثانی و قرآن عظیمی است که به من دادهاند. (9).
16 – دار قطنی و بیهقی از ابوهریره نقل کردهاند: پیامبر خداصلی الله علیه وآله هرگاه در نماز جماعت قرائت میکرد، با بسم اللَّه آغاز میکرد، ابوهریره گفت: آیهای از قرآن است، اگر خواستید سوره فاتحه بخوانید، بسم اللَّه آیه هفتم است. (10).
17- دار قطنی و بیهقی در سنن با سند صحیح از عبد خیر نقل کردهاند: از علیعلیه السلام درباره سبع المثانی پرسیدند. فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ…» گفتند: این شش آیه است، فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» هم یک آیه است. (11).
18- ابن الأنباری در مصاحف از امسلمه نقل کرده که گفته است: پیامبر خداصلی الله علیه وآله قرائت کرد: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ…» تا «وَ لاَ الضَّالِّینَ» و فرمود: این هفت است ای امّسلمه. (12).
1) تفسیر طبری: ج14، ص37.
2) همان.
3) الحجر: 87.
4) تفسیر طبری: ج14، ص38.
5) تفسیر طبری: ج14، ص40.
6) همان: ص41.
7) الدرّ المنثور: ج5، ص94.
8) انفال: 24 «اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ…«.
9) تفسیر طبری: ج14، ص41.
10) السنن الکبری: ج2، ص47؛ سنن دارقطنی: ج1، ص305.
11) همان، ص45؛ همان، ص311.
12) الدرّ المنثور: ج1، ص12.
