1- سخن فقها متفّق است بر اینکه در عرفه و مزدلفه، دو نماز را حقیقتاً با هم خواندن رجحان دارد، نه در صورت.
قرطبی گوید: اجماع دارند که جمع بین ظهر و عصر در وقت ظهر در عرفه، و جمع بین مغرب و عشاء در مزدلفه در وقت عشاء هم سنت است، ولی در جمع در غیر این دو مکان اختلاف دارند. (1).
2- بیشتر فقهای اهل سنت، غیر از حسن، نخعی، ابوحنیفه و دو رفیقش معتقدند که در سفر میتوان دو نماز را با هم خواند. پس نزد عموم آنان غیر از اینان، جمع بین ظهر و عصر جایز است، به صورت جلو انداختن دوّمی در وقت اوّلی، تا تأخیر انداختن اوّلی در وقت دوّمی. در مغرب و عشاء نیز جمع بین آن دو چه به صورت تقدیم یا تأخیر جایز است. پس نمازهایی که میتوان خواند عبارت است از: ظهر و عصر، مغرب و عشاء در وقت یکی از آن دو. جمعِ در وقت نماز اوّلی را «جمع تقدیم» گویند و جمع در وقت نماز دوم را «جمع تأخیر» نامند.
3- مشهور میان فقهای اهل سنت، جواز جمع بین دو نماز در حَضَر است، به خاطر عذرهایی همچون باران، با اختلافی که در مصداقهای عذر دارند. بعضی عذر را تنها باران میدانند، بعضی آن را شامل باد، بیماری، تاریکی هم میدانند. (2) این اختلاف در نمازهای قابل جمع هم وجود دارد. بعضی آن را مخصوص مغرب و عشا میدانند، بعضی شامل ظهر و عصر هم میدانند. (3) آنچه اینجا مهم است، جمع در موقعیت چهارم است، یعنی جمع بین دو نماز، در حضر، در حال اختیار.
اتفاق شیعه بر این است که میتوان در حضر در حال اختیار، دو نماز را با هم خواند، گرچه با فاصله بهتر است. شیخ طوسی میگوید: جمع بین دو نماز ظهر و عصر، یا مغرب و عشاء، در سفر و حضر و در هر حال جایز است و فرقی نیست که آن دو را در وقتِ نماز اوّلی بخواند یا دوم، چون پس از زوال و پس از مغرب، وقت مشترک است، طبق آنچه بیان کردیم. (4).
جمع بین دو نماز بر اساس مذهب شیعه، به معنای خواندن نماز در غیر وقت شرعی نیست، بلکه مقصود، انجام در غیر وقت فضیلت است. اینک تفصیل بحث.
شیعه بر اساس روایات أئمه معصومینعلیهم السلام معتقد است وقتی هنگام ظهر، زوال شد، وقت هر دو نماز ظهر و عصر وارد شده، الا اینکه نماز ظهر را باید پیش از عصر به جا آورد. بنابراین، بین ظهر تا غروب وقت مشترک دو نماز است، جز اینکه به اندازه چهار رکعت پس از زوال، وقت مختص ظهر است و به اندازه چهار رکعت آخر وقت، وقت اختصاصی عصر است و بین این دو وقت مشترک است. پس اگر ظهر و عصر را در فاصله ظهر تا غروب بخواند، هر دو را در وقت خود خوانده، چون وقت بین آن دو مشترک است، جز اینکه اول و آخر این وقت به اندازه چهار رکعت، وقت خاصّ ظهر و عصر است که دیگری را در وقت آن نمیتوان خواند. این واقعیت مذهب است. بنابراین، کسی که دو نماز را در غیر وقت خاصّ با هم بخواند، نماز را در وقتش خوانده و نمازش اداست نه قضا.
افزون بر این، هر یک از دو نماز، غیر از وقتِ اِجزاء و کفایت، وقت فضیلتی هم دارد. وقت فضیلت ظهر، از زوال است تا وقتی که سایه شاخص پس از محو شدن یا کوتاه شدن، به اندازه شاخص برسد و وقت فضیلت عصر، از یک برابر تا دو برابر شاخص است، این نظر مشهور است.
وقت مغرب و عشاء نیز اینگونه دانسته میشود. پس از غروب آفتاب تا نیمه شب، وقت مغرب و عشاء است. وقت خاص مغرب، به اندازه ادای آن از اول وقت است و وقت خاص عشاء به اندازه ادای آن از آخر وقت، و میان این دو، وقت مشترک است. در عین حال هر کدام وقت فضیلتی هم دارد. وقت فضیلت نماز مغرب، از مغرب است تا از بین رفتن شفق، یعنی قرمزی مغرب در افق. و وقت فضیلت عشاء، از رفتن سرخی شفق تا یکسوم شب است. (5).
بیشترین کسانی که جمع بین دو نماز را از سوی شیعه، غریب میپندارند برای آن است که تصور میکنند یکی از دو نماز در غیر وقتش خوانده میشود. لیکن نمیدانند که نماز در غیر وقتِ فضیلتش انجام میشود، نه خارج از وقتِ اِجزاء. پس میتوان گفت که نماز سه وقت دارد:
1- وقت اختصاصی، مثل چهار رکعت اول یا آخر وقت ظهر و عصر، یا سه رکعت بعد از مغرب و چهار رکعتِ پیش از نیمهشب.
2- وقت فضیلت، که تفصیل آن در مورد ظهر و عصر و مغرب و عشاء گفته شد.
3- وقت اِجزاء، یعنی مطلقِ آنچه بین دو طرف وقت است، مگر وقت خاصّ یکی از دو نماز. پس وقت اِجزاء، اعم از وقت فضیلت و خارج از وقت فضیلت است.
روایات فراوانی است که ائمه اهل بیتعلیهم السلام فرمودهاند:
وقتی ظهر «زوال خورشید» شد، هر دو وقت داخل شده، لیکن این قبل از آن است.
صدوق با سند خود از زراره از امام باقرعلیه السلام روایت میکند که فرمود:
هرگاه زوال خورشید شد، وقت ظهر و عصر داخل شده است و چون خورشید غروب کرد، وقت مغرب و عشاء وارد شده است. (6).
شیخ طوسی با سند خود از عبید بن زراره نقل میکند: از امام صادقعلیه السلام درباره وقت ظهر و عصر پرسیدم. فرمود:
چون زوال خورشید شود، وقت ظهر و عصر داخل میشود، الّا اینکه این قبل از آن است، آنگاه تو در وقت هر دو قرار داری تا آنکه خورشید غروب کند. (7).
روایات به این مضمون زیاد است که به این مقدار بسنده میکنیم.
پس وقتی نمازها سه وقت دارند، معلوم میشود که جمع بین دو نماز، اشکالی ندارد، تنها فضیلت اول وقت از دست میرود، نه اصل وقت. به همین خاطر از ائمه اهلبیتعلیهم السلام روایت شده است که جدا خواندن افضل از با هم خواندن است. به عنوان نمونه و تبرک، چند روایت را که به جواز جمع تصریح دارد میآوریم، هر چند که مسأله از ضروریات فقه شیعه است.
1- صدوق از عبداللَّه بن سنان از امام صادقعلیه السلام نقل میکند که رسول خداصلی الله علیه وآله با یک اذان و دو اقامه، نماز ظهر و عصر را با هم خواند، نیز با یک اذان و دو اقامه، نماز مغرب و عشاء را در حضر با هم خواند، بیآنکه بیماری و علّت خاصی باشد. (8).
2- نیز از اسحاق بن عمار، از امام صادقعلیه السلام روایت کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله نماز ظهر و عصر را در یکجا خواند، بدون آنکه علت و سببی باشد. عمر – که از دیگران گستاختر نسبت به او بود – گفت: آیا در نماز، چیز تازهای رخ داده است؟ فرمود: نه، خواستم بر امّتم توسعه داده باشم. (9).
3- کلینی با سند خود از زراره از امام صادقعلیه السلام روایت کرده که فرمود:
پیامبر خداصلی الله علیه وآله نماز ظهر و عصر را هنگام زوال خورشید به صورت جماعت با هم خواند، بدون علت. نماز مغرب و عشاء را هم قبل از زوال سرخی شفق با هم خواند به صورت جماعت، بدون علت. پیامبر خدا چنین کرد تا بر امت خود توسعه داده باشد. (10).
روایات دیگری نیز هست که شیخ حرّ عاملی آنها را در وسائل الشیعه گرد آورده است. (11).
تا اینجا نظریه شیعه در مورد جمع بین دو نماز روشن شد.
1) بدایة المجتهد: ج1، ص170.
2) بدایة المجتهد: ج1، ص173.
3) المجموع: ج4، ص260.
4) الخلاف: ج1، ص588، مسأله 351.
5) ر.ک: العروة الوثقی: ص171، فصل اوقات نمازهای روزانه.
6) الفقیه: ج1، ص140، نیز حدیث 1، از باب 17 همین ابواب.
7) التهذیب: ج2، ص26.
8) الفقیه: ج1، ص186، شماره 886.
9) علل الشرایع: ص321، باب 11.
10) کافی: ج3، ص286، حدیث 1.
11) وسائل الشیعه: ج4، ص223 – 220، باب 33 از ابواب مواقیت.
