یـکی از صفاتی که باید در تعیین رهبر مورد نظر قرار گیرد، علم و آگاهی است در تعیین رهبر و امام جامعه اسلامی که باید بر مبنای احکام شرع اداره شود، علم و آگاهی تاثیر بیشتری دارد.
اگـر عـلـم و آگـاهـی را از شـرایـط رهـبـریت جامعه اسلامی بدانیم، به اجماع همه علمای فرق اسلامی امیرالمؤمنین علی (ع) آگاهترین و عالمترین فرد امت است.
آن حـضرت در مدت 23 سال ملازمت و همراهی با پیامبر اسلام (ص) (1) چنان به احکام دین احاطه پیدا کرده بود که هیچ اصل و فرعی از اسلام بر او پوشیده نبود همه اصحاب به علم او محتاج بـودنـد، درحـالی که او پس از پیامبر (ص) از همگان بی نیاز بود چرا که در طول 23 سال، هر گاه سـؤال مـی کـرد، پاسخ می شنید و هر وقت سکوت می کرد بدون سؤال برایش می گفتند (2) پیامبر اکرم بدو می فرمود: «من مامورم تو را به خود نزدیک کنم و آموزش دهم» (3).
احـادیـثـی کـه درباره علم سرشار امیرالمؤمنین (ع) از پیامبر مکرم اسلام (ص) به دست ما رسیده فراوان است برخی از آنها بدین قرارند:
ـ بعد از من آگاه ترین افراد امتم علی است.
اعلم امتی من بعدی علی بن ابی طالب (4).
ـ علی ظرف علم من است،.
علی امیرالمؤمنین وعا علمی (5).
ـ علی باب علم من است.
علی باب علمی (6).
ـ علی صندوق علم من است.
علی عیبة علمی (7).
ـ تو گوش شنوای علم منی.
انت اذن واعیة لعلمی (8).
ـ آگاه ترین و بیناترین اصحاب در قضاوت است (9).
ـ علی دانشش از همه بیشتر است (10).
ـ من خانه حکمتم و علی در این خانه است.
انا دار الحکمة و علی بابها (11).
ـ من شهر حکمتم و علی در این شهر است هر کس که حکمت می خواهد، از راه در بیاید.
انا مدینة الحکمة و علی بابها فمن اراد الحکمة فلیات الباب (12).
ـ من شهر علمم و علی در این شهر است هر کس می خواهد وارد شهر شود، از در بیاید.
انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد العلم فلیات الباب (13).
مرحوم علامه امینی (ره) در جلد ششم الغدیر (ص 61 تا 77) در ذیل این شعر شمس الدین مامکی:
و قال رسول اللّه انی مدینة.
من العلم و هو الباب فاقصد (14).
143 نـفـر از عـلـمـای اهـل سنت را نام می برد که حدیث «انا مدینة العلم و علی بابها» را روایت کـرده انـد وعـلی (ع) خود می فرمود: «رسول خدا هزار باب از علم را به من آموخت که از هر باب هزارباب گشوده می شد» (15).
و فـرمـود: «از مـن بـپـرسـیـد پیش از آنکه مرا از دست بدهید، که هر چه پایین تر از عرش از من بپرسید پاسخ خواهم داد» (16).
و مـی فـرمـود: «بـه خـدا هـر آیـه ای را مـی دانـم درباره چه نازل شده و کجا نازل شده است زیرا پروردگارم به من قلبی متفکر و زبانی پرسشگر داده است» (17).
و مـی فـرمـود: «درباره کتاب خدا از من بپرسید به خدا قسم می دانم، هر آیه در شب نازل شده، یا در روز، در دشت نازل شده یا در کوه» (18).
خلیفه دوم می گفت: «علی (ع) از همه ما به قضاوت آگاهتر است» (19).
و ابن مسعود می گفت: «علی از تمام اهل مدینه به قضاوت آگاهتر است» (18).
و می گفت: «علی (ع) از همه امت برتر، داناتر و به قضاوت آگاهتر است» (20).
یـادآور مـی شود که آگاهی به قضاوت، عبارت دیگری از آگاهی به اسلام و سنت رسول خدا (ص) است.
عایشه می گفت: «علی (ع) از همه مردم به سنت آگاهتر است» (21).
و امـام حـسـن مجتبی (ع) فردای شهادت پدر بزرگوارش به مردم فرمود: «دیروز مردی از میان شما رفت که در علم و دانش، گذشتگان از او پیش نبودند و آیندگان نیز به او نرسند» (22).
ابـن عـبـاس نـیـز افـزوده اسـت: «علم شش بخش است: پنج قسمت آن نزد علی (ع) است و یک قـسـمـت به سایر مردم رسیده است که علی در آن نیز با مردم شریک است او از همه بیشتر برده و داناتر است» (23).
و هم او گفته است: «حکمت به ده قسمت تقسیم شده است: نه قسمت از آن را به علی داده اند و یک قسمت را به همه مردم» (24).
1) این مدتی است، که پس از بعثت با حضرت رسول (ص) ملازم بوده و علاوه بر این سالها پیش از بعثت نیز در دامن پیامبر تربیت شده است.
2) کـنـزلاعـمال، ج 13، ص 128، حدیث 36405 و 36406 و ص 120 حدیث 36387 و الصواعق المحرقه، ص 189، حدیث 11.
3) فـرائد الـسـحـطین، ج 1، ص 200، باب 40، حدیث 156 و کنزالعمال، ج 13، ص 135، حدیث 36426.
4) فرائد السحطین، ج 1، ص 97، باب 18، حدیث 66.
5) فرائد السحطین، ج 1، ص 150، باب 29، حدیث 113.
6) الصواعق المحرقه، ص 189،حدیث 9.
7) فـرائد الـسـمـطین، ج 1، ص 332، باب 61، حدیث 257 وتاریخ دمشق، ج 2، ص 482، حدیث 1010.
8) فـرائد الـسـمـطـین، ج 1، ص 200، باب 40، حدیث 156 و کنزالعمال، ج 13، ص 177، حدیث 36525.
9) حلیة الاولیا، ج 1، ص 65.
10) مسند امام احمد بن حنبل، ج 5، ص 26 و اسدالغابة، ج 5، ص 520.
11) سنن ترمذی، ج 5، ص 598 و حیلة الاولیا، ج 1، ص 64 و الصواعق المحرقه، ص 189، حدیث 9 و فرائد السحطین ج 1، ص 99،.باب 19، حدیث 68.
12) تاریخ بغداد، ج 11، ص 204.
13) الـمـستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 126 و الصواعق المحرقه، ص 189، حدیث 9 و تاریخ بغداد، ج 4، ص 348 و اسدالغابه، ج 4، ص 100 و فرائد السحطین ج 1، ص 98، باب 18، حدیث 67.
14) و رسول خدا فرمود: من شهر علمم و او در این شهر است پس از راه در وارد شوید.
15) فرائد السحطین، ج 1، ص 101، باب 19، حدیث 70 و تاریخ دمشق، ج 2، ص 483، حدیث 1012.
16) کنزالعمال، ج 13، ص 165.
17) حیله الاولیا، ج 1، ص 67 و کنزالعمال، ج 13، ص 128، حدیث 35404 و فرائد السحطین، ج 1، ص 201، باب 40، حدیث 157 والصواعق المحرقه، ص 197، فصل چهارم.
18) المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 135 و الصواعق المحرقه، ص 195، فصل سوم.
19) حلیه الاولیا، ج 1، ص 65 و الصواعق المحرقه، ص 195، فصل سوم.
20) تاریخ دمشق، ج 3، ص 44، حدیث 1072 تا 1078.
21) فـرائد الـسـحـطین، ج 1، ص 368، باب 68، حدیث 297 و تاریخ دمشق، ج 3، ص 61، حدیث 1087 تا 1090 و الصواعق المحرقه،ص 196، فصل سوم.
22) مـسـنـد امام احمد بن حنبل، ج 1، ص 199 و فرائد السحطین، ج 1، ص 234، باب 46، حدیث 182.
23) فرائد السحطین، ج 1، ص 369، باب 68، حدیث 298.
24) فرائد السحطین، ج 1، ص 94، باب 18، حدیث 63.
